LELAGON PUCUNG LAN DURMA
Di jagad Jawa terdapat berbagai bentuk cangkriman, yakni teka-teki yang berupa kalimat-kalimat dalam percakapan dan tembang untuk dijawab atau ditebak dengan tujuan menjalin suatu hubungan baik sekaligus mengasah otak dan menerbitkan kegembiraan. Kalimat cangkriman menggunakan kata-kata konotatif yang mengarahkan orang kepada maksud, tebakan atau jawaban tertentu. Beberapa bentuk cangkriman tersebut, yakni :
1. Cangkriman Percakapan Sehari-hari
Contoh :
Parno : Ayo tak tantang bedhekan ! Nalika isih cilik klambenan, nanging yen wis gedhe wuda. Apa iku? ( Ayo kutantang berteka-teki. Waktu kecil berbaju, setelah besar telanjang. Apa itu?
Parja : Wah, kuwi saru, porno banget ! Kowe kuwi aja gawe cangriman rusuh, Parna ! (Ah, itu tak sopan, porno ! Kamu jangan buat teka-teki kotor, Parna! )
Parno : Lho piye ta ? Dasar kowe ora bisa mbatang. Nalika isih cilik nganggo klambi iku bung, yen wis tuwo iku pring.
Parjo : Ya, genti tak bedheki. Emboke dielus-elus, anake diidak-idak. Apa ? ( ya, ganti aku yang tanya. Ibunya dibelai-belai, anaknya diinjak-injak. Apa?)
Parna: Bedhekanmu gampang. Iku andha. Wis, tak bedheki maneh. Pitik walik saba kebon, iku apa? (Teka-tekimu mudah. Itu tangga. Orang naik tangga, tangannya pegang bamboo dan kaki menginjak anak tangga). Sudah, kuberi teka-teki lagi, ayam berbulu balik sering ke kebun , itu apa? )
Parjo : Apa. Ya ? (Apa, ya?)
Parno : Kalah maneh. Iku nanas ! ( Kalah lagi. Itu nanas ! )
2. Cangkriman Percakapan Halus.
Pak Krama : Wah, njanur gunung Pak Bayan tindak ingriki ! ( Wah, tumben, Pak Bayan mau datang ke sini )
Pak Bayan : Inggih,, badhe nyaosi undhangan e-KTP. ( Benar saya akan memberikan undangan e-KTP)
Pak Krama : Matur nuwun. (Terima kasih)
Keterangan :
Nyanur gunung dari kata janur gunung artinya daun muda seperti daun kelapa yang tumbuh di gunung, yakni pohon aren. Kata aren menyarankan timbulnya kata kadingaren yang berarti tumben. Kita menemukan banyak cangkriman, termasuk bentuk-bentuk singkatan gabungan suku kata (akronim), antara lain:
· Jenang gula kowe aja lali marang aku iki, ya Kang Mas.
· Nyaron bumbung nganti cengklungen aku ngenteni.
· Jenang sela wader kalen sesonderan. Apuranta yen wonten lepat kawula.
· Kolik priya priyagung anjani putra. Tuhu eman wong anom wedi kangelan.
· Inggih, kula rek gambar kucing mawon. Dherek wonten wingking.
· Kae, Mbak Parni karo Mas Parno iku rak ngga pek ngga. Tangga ngepek tangga.
3. Cangkriman Wejangan
Rupanya cangkriman tidak hanya dipakai dalam percakapan sehari-hari oleh anak-anak, tetapi juga dalam kesenian wayang. Tokoh yang sering menggunakan cangkriman dalam percakapan bukan hanya para panakawan (abdi ksatria) seperti Semar Gareng Petruk, melainkan juga ksatria, raja dan brahmana. Cangkriman yang dipakai panakawan hanya sekedar untuk menghibur membuat penonton tertawa, sedangkan cangkriman yang disampaikan para ksatria, raja dan kaum brahmana dimaksudkan untuk memberikan wejangan atau ajaran luhur.
Berikut ini cangkriman dalam percakapan antara Yaksa (raksasa) dengan Raja Darmaputra.
Yaksa :
Apa kang abote ngungkuli bumi? Apa kang luwih dhuwur tinimbang langit? Apa kang luwih rikat tinimbang thathit? Apa kang luwih akeh tinimbang suket?
( Apa yang lebih berat daripada bumi? Apa yang lebih tinggi daripada langit? Apa yang lebih cepat daripada petir? Apa yang lebih banyak daripada rumput?)
Pertanyaan Yaksa (raksana) itu dijawab dengan baik oleh Sang Darmaputra.
Sang Darmaputra :
Kang luwih abot tinimbang bumi iku biyung. Kang luwih dhuwur tinimbang langit iku bapa. Kang luwih rikat tinimbang thathit iku cipta. Kang luwih akeh tinimbang suket iku gagasaning manungsa.
(Yang lebih berat daripada bumi adalah ibu. Yang lebih tinggi daripada langit adalah bapa / ayah. Yang lebih cepat daripada petir adalah cipta / pikir. Yang lebih banyak daripada rumput adalah gagasan manusia.)
4. Cangkriman Tembang
a. Tembang macapat yang sering digunakan menyampaikan cangkriman adalah tembang Pucung dan Durma Di sini diberikan contoh tembang yang berisi cangkriman
PUCUNG GAGAD RAHINA ( Laras Slendro Pathet Sanga)
No. 1 : thathit / petir
5 5 3 2 2 3 6 61 6 5 3 2 ‘ 2 3 5 2 1 6
Bapak pucung, bleger si-rah klawan gembung, padha di-kun-ja-ra
2 2 2 2 3 1 6 5 ‘ 5 6 1 2 . 1 1 2 6 1 2 32 1
Padha sajroning nga-u-rip, mbi-jig bata nuli u-rip sage-byar-an
No. 2 : Watu-krikil
Bapak pucung, anake bapa lan biyung, nanging dudu kakang,
Dudu mbakyu dudu adhi. Lah batangen bapak pucung iku apa ?
No.3 : alu/ penumbuk padi
Bapak pucung rupane saengga gunung, tan ana kang tresna
Saben uwong mesti sengit. Yen kanggonan den lus-elus tinangisan.
No.4 : Jun / klenting / tempat membawa air
Bapak picung dudu watu dudu gunung, sabamu ing sendhang
Pencokanmu lambung kering, prapteng wisma si pucung mutah kuwaya
No.5 : gajah
Bapak pucung, gedhe dhuwur sikil bumbung. Siyunge kang dawa
Kuping amba mripat cilik. Yen lumaku si pucung lembeyan grana.
No. 6: ponsel.
Bapak pucung maca nulis klawan ngetung, digegem diasta
Kanggo matur klawan nguping, saben-saben si pucung dahare arta.
Pucung di atas dapat dinyanyikan dengan bahasa Indonesia
1) Bapak pucung wujud kepala dan gembung, s(e)mua dipenjara
Slama hidup kan menjerit. Sruduk batu lalu menyala sekilas.
2) Bapak pucung anak ayah bunda kandung, tapi bukan kakak,
Bukan mbakyu ( kakak perempuan) bukan adik. Nah, tebaklah bapak pucung itu apa?
3) Bapak pucung rupanya seperti gunung, tak ada yang cinta.
setiap orang pasti benci. Kalau ditempatkan dibelai bertangisan.
4) Bapak pucung bukan batu bukan gunung, pergimu ke sendang
Hinggapmu di lambung kiri, sampai rumah si pucung tumpah airnya.
5) Bapak pucung tinggi besar kaki bumbung ( potongan bamboo) Taringnya nan panjang. T(e)linga lebar mata sempit. Si pucung berjalan berayun hidungnya.
6) Bapak pucung baca tulis dan berhitung, digeggam di bawa,
Ntuk bicara memerhati, tiap kali si pocung memakan uang.
b. DURMA Pelog Barang
Tembang ini termasuk golongan tembang macapat yang hanya terdiri atas tujuh gatra. Isi tembang berupa teka-teki. Apa itu?
TAHU KUPAT
3 5 6 7 7 7 7 7 6 67 5 32
Paman-paman a- pa wartane ing da-lan
2 3 5 5 5 5 5 2 3 2 7 5 6
nDalan a-keh pepati mati kena a-pa?
6 6 6 6 6 7 56 ‘ 6 7 2 2 2 1 2 32
Mati den kani-a-ya tigas jaja trusing gi-gir
5 6 7 5 3 2 ‘ 7 7 7 7 7 5 7 65
Suk-ma-nya i-lang, raga kari ngalin-thing
( Paman-paman apa berita di jalan
(di)Jalan banyak yang mati . Mati kena apa?
Matinya dianiaya, dada belah punggung sampai
Sukmanya hilang , badan tinggal kerut kering )
c. Tembang Dolanan yang liriknya bebas tidak terikat guru wilangan (jumlah suku kata) dan guru lagu (sajak akhir). Nyanyikan tembang berikut:
NYATA KOWE WASIS ( Benar Kau Pintar? Anonim )
Buka Celuk :
6 3
3 5 6 7 2 3 3 . 3 2 7 5 6 7 . 6 5 3 .
Nyata kowe wasis – sis , bedheken sing gelis- lis -lis -lis
Ji- ka kamu pintar- tar, tebak-lah yang benar-nar-nar- nar
6 7 6 5 3 2
5 6 7 . 6 . 5 . 3 . 2
Cangkriman te-lu i- ki :
te-bak- an ti-ga i- ni :
5 6 5 6 2 3 5 6 5
. . 6 6 6 6 6 6 . 7 2 3 2 7 5 6 . .
Jang-krik sungut sla- we ba- tanga- ne a-pa?
Jeng-krik sungut benang te- bakannya a-pa?
6 5 6 ‘ 2 3 5 6 2
6 6 6 6 6 6 . 7 2 3 2 7 5 6 , ,
Ma-nuk ndha-se te- lu, ba- tangane a-pa ?
K(e)pala burung sa- yap, te- bakannya a-pa?
7 2 3 2 7 ‘ 6 7 6 3 6
6 7 2 7 2 3 3 . 2 7 . 5 6 7 , 6 5 3
Ba-pak de- mang-mang ‘ klambi a- bang-bang-bang -bang
Ba-pak de- mang-mang ‘ ba- ju me- rah - rah- rah rah
6 7 6 5 3 2 //
5 6 7 . 6 . 5 . 3 . 2 //
Di-su-duk manthuk-manthuk
Di tu- suk ang- guk–ang- guk
Jawaban:
1) Jangkrik sungut slawe ( jengkerik bersungut benang ) adalah sekoci mesin jahit yang mengikat benang dari bawah stitch, atau gulungan benang dalam bamboo benang pakan pada alat tenun tradisional.
2) Manuk dhase telu. Burung atau ayam yang kepalanya bersembunyi pada bulu sayap. Telu dari kata tel-dibuntel- lu- wulu.
3) Pak demang klambi abang adalah bunga pisang atau tuntut. Jika ditusuk pasti pohon pisang itu bergoyang-goyang.
Solo Baru, Juni 2012
0 comments:
Posting Komentar