TEMBANG TINGKEBAN
Ig. Sumarno Hp
Menikah adalah membangun sebuah keluarga yang dilakukan
seorang laki-laki dan perempuan dewasa berdasarkan cinta kasih untuk
mendapatkan kebahagiaan dan meneruskan berlangsungnya ciptaan. Bagi setiap
orang, pernikahan atau perkawinan
merupakan peristiwa penting yang diharapkan membawa kebahagiaan bagi pasangan
itu sendiri, keluarga besarnya dan masyarakat sekitar.
Ada banyak harapan dalam perkawinan agar pasangan suami
isteri dikaruniai anak-anak dan dapat diasuhnya dengan baik. Maka kehamilan,
seperti juga pernikahan, merupakan
peristiwa penting bagi setiap keluarga, dan untuk itu dibuatlah suatu upacara
untuk mengucapkan syukur dan mohon keselamatan persalinan. Upacara bagi
kehamilan pertama diadakan pada kehamilan berusia tujuh bulan yang disebut mitoni. Kata mitoni berasal dari kata pitu
artinya tujuh, yakni upacara mohon keselamatan tujuh bulan yang disebut upacara
tingkeban yang dapat dilakukan dengan
berbagai cara menurut adat, kepercayaan atau agama yang dianut pasangan suami
isteri itu.
Tingkeban Adat Lama
Upacara tingkeban
atau mitoni biasanya dilakukan pada
usia kehamilan 7 bulan dengan memilih hari Rabu atau Sabtu, tanggal ganjil
sebelum tanggal 15. Ibu hamil itu dimandikan dan rambutnya dikeramas dengan air
kembang setaman (berbagai bunga). Tubuhnya digosok dengan tepung beras 7 macam
yang dicampur dengan mangir,daun pandan wangi dan kemuning yang ditumbuk halus.
Air mandi dapat diambil dari 7 sumber ( sumur atau sendang) Yang memandikan
adalah seorang ibu tua atau ibu mertua atau kerabat yang paling tua.
Menurut KPH Cakraningrat
dalam Kitab Primbon Betaljemur Adam Makna
dikatakan bahwa Si Ibu hamil duduk di tikar beralaskan berbagai macam daun,
seperti keluwih, kara, dadap srep, ilalang dan kain letrek, jingga, bangun
tulak, slindur, sembagi selendang lurik puluh watu, yuyu sekandang, dan mori
putih. Air kembang setaman disiramkan
dengan gayung yang terbuat dari buah kelapa. (hlm. 37).
Sesudah mandi, ibu
hamil mengikuti upacara pakai kain sampai 7 kali. Dari pemakaian pertama sampai
ketujuh ibu mertua mengatakan,“Belum pantas.” Lalu
ibu tua/mertua menjatuhkan teropong pemintal benang sambil berkata;
“Laki perempuan mau asalkan selamat.” Kemudian dua buah kelapa gading muda yang
dilukisi dewa-dewi kamajaya-kamaratih dijatuhkan dengan mengucap: “Sepertilah
kamajaya atau kamaratih. Kelapa gading dibelah dan airnya tumpah. Dari
peristiwa air kelapa tumpah orang
menebak-nebak bayi yang akan lahir itu laki-laki atau perempuan.
Sesudah upacara
mandi, ibu hamil memakai pakaian yang sebenarnya, batik truntum tanpa berhias
apa pun, menuju ke ruang tengah. Kain itu dilingkari lawe (benang) merah,
putih, hitam dikaitkan longgar di perut. Kalimat akhir diucapkan mertua atau ibu
tua, “Ya, sudah pantas. Sudah pantas, Sudah pantas!”
Acara tingkeban itu
dilaksanakan dengan sajian yang dapat berupa
:
a. Nasi kuluban
dan jajan pasar,
b.
Bubur merah putih dan
procot,
c. Ampyang ( nasi kering, ketela, kacang, wijen) digoreng sangan
(tanpa minyak) dicampur gula merah dan parutan kelapa.
d. Emping beras ketan dicampur dengan gula merah dan parutan
kelapa digoreng tanpa minyak.
e. Tumpeng robyong ( tumpeng dalam ceting) telur rebus, ikan terasi, bawang
merah dan cabai merah yang ditusuk sate ditancapkan di puncak tumpeng. Di kaki
tumpeng tersedia lauk ikan gereh, kacang panjang, kobis, dsb.
f. Penyon yakni tepung beras dicampur air diberi warna kuning,
putih hitam, lalu dikukus dalam talam secara berlapis dan dipotong-potong.
g. Sampora yakni tepung beras bersantan, diberi gula merah dicetak
seperti tempurung, dimasak dengan cara dikukus.
h. Pring sedapur dibuat dari tepung beras dimasak berbentuk tumpeng kecil
9 pasang yang ditanami batang-batang dari tepung dipilin dengan warna-warna 7
macam.
Sebenarnya upacara adat mitoni di masyarakat Jawa tidak
ada yang baku atau sama. Pelaksanaan upacara bervariasi terutama soal makanan
yang disajikan. Di suatu tempat di Solo orang menyediakan makanan rujak yang
ditaruh di cowek/lemper dari tanah liat. Rujak adalah makanan dari bengkoang dan
buah-buah ranum kedondong, mangga muda,
mentimun, nanas, jambu dan blimbing yang ditumbuk kasar dengan bumbu-bumbu:
lombok, gula kelapa, garam, terasi, kencur dan babal madu putih secukupnya.
Dari rasa rujak itu apakah manis, asin, pedas, sedap dan sebagainya kaum
perempuan suka menduga-duga tentang bayi yang akan lahir itu laki-laki atau perempuan.
Kiranya hanya beberapa acara pokok yang dewasa ini masih dilakukan,
yakni mandi, doa syukur dan makan bersama atau kenduri. Urutannya ada yang
dibalik misalnya berkenduri sekaligus bersyukur lalu upacara mandi, berbusana
dan bercengkerma dalam keluarga sendiri. Ada banyak upacara dan sesaji yang
sudah hilang. Sajian berupa makanan seperti penyon,
sampo, pring sedapur, jenang procot,
jingkong inthil, dan sebagainya sudah tak dikenal lagi. Acara tingkeban boleh
dianjurkan untuk dilakukan dengan menjauhi tahyul dan dibuat lebih sederhana
sebagai masa persiapan (adventus) untuk menyambut kelahiran si permata hati.
Di bawah ini adalah tembang kinanti susunan Ig. Sumarno
Hp yang menggambarkan acara tingkeban untuk ditembangkan menjelang upacara doa
atau sesudahnya.
Kinanthi
Tingkeban
(1)
Sekar panyuwun mrih rahayu
Ing kandhegan sapta sasi
Rebo (Setu) ing wulan gasal
Nyuwun wilasaning Gusti
Wilujeng ambabar putra
Adamel bingah ing ati
(2)
Sesiram toya tuk pitu
Rikma kramas dhatan lali
Sabuk lawe abusana
Biyung nyuwun ing Gusti
Jalu wadu mangga kersa
Samya slamet bingah sami
(3)
Klapa gading tinampi-(i)bu
Sinungging dewa lan dewi
Kamaratih Kamajaya
Candrakirana lan Panji
Bagus ayu wicaksana
Putra kang lair utami
(4)
Sampun ganti sinjang pitu
Tan sesotya edi peni
Prasaja pasuryanira
Marak tengah senthong adi
Tinampi raka gambira
Kinanti sujud mring Gusti
(5)
Anguleg rujak woh pitu
Besusu rinacik resik
Dhondhong blimbing pelem mudha
Timun nanas jambu abrit
bumbu uyah gula jawa
lombok trasi dadi siji
(6)
Wus cumawis atur syukur
Tumpeng alit saptasasi
Pralambang saptanugraha
Jenang procot jingkong inthil
Sekul golong cacah lima
Tumpeng megana nyawiji
(7)
Sun rumpaka sekar pitu
Toya bening sekar wangi
Kakepyur mring kang ambobot
Mrih luber berkahing Gusti
Kulawangsa asung donga
Pra umat samya memuji
Langenharjo, 24 Maret 2013
Pangripta : Ig. Sumarno Hp
|
Kinanti Tingkeban
(1)
Tembang doa bulan tujuh
Di kandungan penuh kasih
Rabu (sabtu) di bulan gasal
Mohon trima kasih ilahi
Slamat melahirkan putra
Membuat gembira hati
(2)
Mandi air sumber tujuh
Kramas pula masih lagi
Lingkar benang di busana
Bunda mohon pada Gusti
Putra putri sama saja
Smua slamat suka hati
(3)
Klapa gading ditrima-bu
terlukis dewa dan dewi
Kamaratih Kamajaya
Candrakirana dan Panji
Tampan ayu bijaksana
Anak lahir terberkati
(4)
Sudah ganti kain tujuh
Tiada gelang kalung pakai
Dan pesona sederhana
Duduk tengah ruang adi
Disambut kanda gembira
Dibimbing menghadap Gusti
(5)
Sajikan rujak buah tujuh
Besusu dipotong bersih
Dondong blimbing mangga muda
Timun nanas jambu manis
Bumbu garam gula jawa
Dilumat lombok dan trasi
(6)
Tlah tersaji nasi syukur
Tumpeng kecil tujuh biji
Lambang tujuh karunia
Jenang procot jingkong inthil ^)
Nasi golong jumlah lima
Tumpeng megana sehati
(7)
Tlah kurangkai tembang tujuh
Air bening bunga wangi
Dipercik yang kan berputra
Tercurah berkah ilahi
Keluarga unjuk doa
Pra umat semua memuji
*) macam
makanan
|
Tingkeban
Kristiani
Sepengetahuan penulis, belum terdapat suatu bentuk
upacara tingkeban cara kristiani yang resmi dan baku, kecuali acara Ibadah
Sabda atau Misa Khusus untuk keselamatan ibu dan anak yang akan lahir. Ibadah
dapat disusun dengan bacaan Kitab Suci yang diambil dari Kitab Perjanjian Lama
dan Injil, seperti : Kejadian 21: 1-8, dan Lukas 1: 39-45. Berikut ini sebuah
doa bahasa Jawa dalam buku susunan A. Sandiwan Brata Pr. yang diambil dan
disunting seperlunya.
NGANDHEG SEPISANAN
1.
Sembahyang Pambuka
PS (=
Pangemban Sabda) : Gusti manunggala (
PS)
U (= Umat) : Kaliyan kula sadara (
U)
PS: Para kadang kinasih, dinten punika kita ngempal
mengeti sedherek kita ………(NN) ingkang ngandheg jangkep pitung wulan. Mangga
sami nyuwun lumubering sih lan berkah Dalem Gusti kangge ibu ingkang ngandheg
lan jabangbayi ingkang dipunkandheg.
Dhuh Gusti, mugi Sampeyan Dalem kersaa rawuh njenengi lan
mberkahi kekempalan punika, awit Gusti sampun nate ngendika, “Ing ngendi ana
wong loro utawa telu ngumpul atas nama-Ku, Aku ana ing tengah-tengahe.” Kawula
pitados bilih Gusti rawuh ing satengahing kawula.
Dhuh Allah Maha Agung Maha Mirah, asih tresna Dalem
rumeksa dhateng kawula sedaya. Sedherek
……NN……….jaler estri, sampun nampi titipan gesang enggal saking Sampeyan Dalem.
Dene kandheganipun sapunika sampun 7 wulan. Kawula sedaya ngempal sembahyang
lan caos kurban ngagungaken asma Dalem, nyuwun lubering sih tresna Dalem kagem
ingkang ngandheg lan putra ingkang dipun kandheg, mugi damel bingahing kulawarga,
tangga tepalih lan umat Dalem. Lantaran Sang Kristus Gusti kawula.
U :
Amin.
2.
Waosan Kitab Suci I : Purwaning Dumadi, 21: 1-8)
Sara nggarbini lan nglahirake putra.
Nabi Ibrahim nampi janji saka Pangeran yen turune bakal
akeh banget, kaya lintang ing langit utawa wedhi ing pesisir, dadi bangsa kang
agung. Ana tengah-tengahe bangsa turune Abraham iki Panebusing Jagat bakal
miyos
Nanging nganti yuswa sepuh ora diparingi momongan. Sara
tetap gabug ora kagungan putra. Wong loro prihatin banget. Kanthi andhap asor
lan kumandel ing Sabda Dalem, wong loro banjur sembahyang nyuwun kaleksanane
prajanji Dalem.
Gusti nuli nuweni Sara kaya kang dipangandikakake lan
netepi prajanji Dalem. Sara nggarbini lan mbabar putra kakung, kang diparingi
asma Iskak. Ibrahim nyupiti kang putra nalika yuswane 8 dina miturut dhawuh
Dalem.
Nalika Iskak miyos, Ibrahim yuswa 100 tahun. Sara
ngandika, “Pangeran paring guyu marang aku. Sapa ngrungu wartane bakal ngguyu.
Sapa kang martani Ibrahim, Sara bakal nesepi putrane? Ewadene aku nglahirake
nalika yuswa wus sepuh.”
Iskak slirane ageng, mekar kanthi subur, banjur disapih. Ibrahim
mangun bojana gedhe nalika nyapih putrane. Mekaten Sabda Dalem ing Kitab Suci.
Umat : Sembah nuwun
kunjuk ing Gusti.
3. Kidung Pepudyan
IBU MARGANINGSIH
5 / 3 . 5
6 . 4 /
2. . . 0 5 / 3 . 5 6 . 6
/ 5 . . 0 5 / 1 . 3 5
. 6 / 5 . . 3
I-bu mar-ganing sih
U-lun langkung aj- rih Nyu-wun ka-am-ping-an
5 / 4
. 3 2 . 2 / 1 . . . 0 //
nyu-wun
pi-tu-lung-an.
Solo:
3 /
3 . 3
5 . 5 / 6 6
5 3 3 / 4 , 3
2 . 2 / 1 .
2 3 . 3 /
Raras resep ing pasur-yanto
Dhuh Njeng I-bu pa-min-ta-mba O,
Lamun mulat mring pa-sur-yan-taJro-ning pring-ga ba-ya
agung Mo-
Nya-ta I-bu
O, Pa-sur-yan-to ti-
non kar-ya su-keng ma-nah. A-
6
5 1
. 5 / 6 . 6
5 3 3
/ 4 . 3
2
. 1 / 7
. 7 1 . . //
Mu-gi tan-sah ka-wur-ya-na paring tentrem war-da- yamba.
kal yen ta am-ba u-wa-sa Pan
wus pra-ca-yeng pi- tu -lung
sung jen-jem a-sung pra-ca-ya ywa on-cat yen
u- lun pe-jah.
4. Waosan II: Pethikan Injil
Santo Lukas 1 : 39 – 45
Dewi Maria Tuwi Elisabeth
Nalika
semana Dewi Maria tindak menyang tanah pegunungan, menyang sawijining kutha tanah
Galilea ing daleme Sakarias, lan uluk salam marang Elizabet. Bareng Elisabet ngrungu uluk salam saka dewi Mariah,
jabang bayi kang ana guwa garbane njola, lan Elisabet kapenuhan Hyang Roh Suci,
banjur nguwuh sora pangucape; “Pinuji Panjenengan ing antawisipun para wanita, saha pinuji wohing guwa garba panjenengan,
saking pundi pakurmatan punika, dene ibuning Gusti ngrawuhi kula. Ndadosna
uninga sareng salam panjenengan kula pireng, jabang bayi ing guwa garba kula
njola margi genging suka. Rahajeng panjenengan ingkang pitados jalaran badhe
kaleksanan punapa ingkang sampun kawedharaken dhateng panjenengan atas Asmaning
Pangeran. Mekaten sabda dalem Gusti.
Umat : Sembah
nuwun kunjuk ing Gusti.
5. Homily : Bisa kaaturaken tembang kinanthi ing dhuwur.
6.
Berkah Sapta Candra.
PS : ingkang mitulungi kula inggih Gusti Allah
U : ingkang nitahaken langit lan bumi.
PS : Gusti mugi kersa paring rahajeng
U ; Dhumateng
kawula ingkang ngajeng-ajeng ing Sampeyan Dalem
PS : Gusti
nyembadanana panyuwun kawula.
U ; lan
pasambat kawula dumugia ing ngarsa Dalem.
PS : Gusti
manunggala.
U : Kaliyan kula sadaya.
PS : Swawi sami munjuk.
Dhuh Allah Maha Agung, asih tresna
rumeksa dhateng kawula, Sampeyan Dalem ngersakaken kawula sami ndherek pasrah
ing Sampeyan Dalem Ing ngriki sadherek
kawula …NN .. ugi ndherek lan pasrah ing samudayanipun dhumateng Sampeyan Dalem.
Margi punika Gusti kakiyatna manahipun dados dhadhag ngadhepi reribeting gesang
langkung-langkung nalika mangke lahiripun jabang bayi pinaringa rahajeng, krana
Sang Kristus Gusti kawula.
Umat: Amin
PS:
Santo Yohanes pembabtis, nalika taksih wonten kandhegan kapenuhan Roh Dalem
suci. Abdi dalem sedherek kawula NN…punika, dhuh Gusti, ugi kepengin saget kandheganipun
Sampeyan Dalem penuhi Roh Dalem Suci supados sasampunipun lahir manggih kawilujengan.
Jabang bayi mekar dados manungsa dewasa ingkang kebak kawijaksanan, damel renaming Allah lan sukaning manungsa
awit paring Dalem tuladha. (Amin)
Sing ngandheg dikepyuri banyu suci
PS
: Dhuh Allah paringa kawelasan lan berkah
dhateng kawula sedaya saha mirsana kawula kanthi rena supados tiyang-tiyang
sami mangertos ing Sampeyan Dalem saha ngakeni bilih Sampeyan Dalem ingkang
paring gesang lan karaharjan. Para bangsa sami mulyakaken sampeyan Dalem. Para
bangsa samya bingah-bingah margi sampeyan Dalem nguwaosi jagat kanthi adil lan
mranata para bangsa kanthi wicaksana, bumi ngedalaken wulu-wetu, Pangeran
mberkahi kawula sedaya, lan para bangsa sami ajrih asih ing panjenenganipun.
Mugi linuhurna asma Dalem Hyang
Rama Hyang Putra tuwin Hyang Roh Suci.
U : Kados ing mulabuka, sapunika, sarta ing salami-laminipun.
PS Mangga ngalembana lan ngluhuraken Gusti
U : Amin
PS : Pangeran sampun dhawuh
dhateng para malekat Dalem
U : Supados sami njagi lan ngayomi panjenengan
ing samargi-margi.
PS : Gusti ingkang
nyembadani panyuwun kawula
U : Tuwin pasambat kawula dumugiya ing ngarsa
Dalem.
PS : Gusti manunggala
U : Kaliyan kula
sedaya.
PS : Swawi sami munjuk. Dhuh
Allah Maha Agung Maha Mirah asih tresna rumeksa dhateng kawula sedaya. Mugi
Gusti karsa mberkahi sedherek kawula …NN….ingkang ngandheg 7 wulan punika,
karsaa ngutus malaekat Dalem ngreksa ibu lan putra ngamping-ampingana lan njagi salampahipun Krana Sang Kristus Gusti
kawula.
PS: O Ibu Maria, Elisabeth
remen sanget panjenengan tuweni,
putranipun ing wonten kandhegan njola margi bingah. Sedherek kawula ..NN..
inggih remen lan kepengin sanget Panjenengan Dalem rawuhi, mugi kasembadan
pepenginanipun
U : Amin
PS: Kawula nyuwun berkah kangge ibu lan putra kandheganipun
amrih kapenuhan Roh Suci, ing tembe dados lare utami njunjung luhur drajating
tiyang sepuh damel aruming bangsa negari lan pasamuan suci.
Berkah Dhaharan lan Berkah Panutup
PS:
Ing wasana Gusti, kersaa mberkahi rejeki dedhaharan punika ingkang kawula
unjukaken minangka ngagungaken asma Dalem.
Mugi murakabi dhateng ingkang
sami nedha, ndayani kekiyataning badan lan suksma dumugi ing gesang langgeng. (ngepyuri ngagem toya suci)
Tumuruna lan tansah manunggala
saha andayani kawula, berkahing Allah ingkang maha kuwasa Hyang Rama, Hyang Putra
tuwin Hyang Roh Suci.
U : Amin
7. KIDUNG PANUTUP
Refren : 1 = d
2/4
1 1 /
5 5 5 /
6 1
6 / 5 3 /
2 2
3 / 1 6 6 / 1
. //
O Pangran Ma- a-
gung sa-bumi mu- ji as- ma
li-nu-hung
Solo : Mazmur 8
(1)
1……………../3…………/5 /00 (5)………/6………./5 00 (5)……/3…… /4
Kamulyaning
pangeran winedhar. Pinuji lisaning pra jabang minangka nandhingi
4………../3…. 3 /2…………………/ 3……………./1 .//
pra mengsah badhe nundhung ingkang lumawan
Nadyan karya langit racikan
lintang rinakit rembulan
punapa manungsa punika dene Pangeran rumeksa.
Amba jinunjung ing Pangran pinaringan
makutha sinuba
amangreh karyaning Asta
Dalem sadaya sumiwi ing pada.
Solo Baru, April 2013
0 comments:
Posting Komentar