Sumarno HP

Rabu, 10 April 2013

Tradisi Mitoni



TEMBANG TINGKEBAN
Ig. Sumarno Hp
Menikah adalah membangun sebuah keluarga yang dilakukan seorang laki-laki dan perempuan dewasa berdasarkan cinta kasih untuk mendapatkan kebahagiaan dan meneruskan berlangsungnya ciptaan. Bagi setiap orang,  pernikahan atau perkawinan merupakan peristiwa penting yang diharapkan membawa kebahagiaan bagi pasangan itu sendiri, keluarga besarnya dan masyarakat sekitar.
Ada banyak harapan dalam perkawinan agar pasangan suami isteri dikaruniai anak-anak dan dapat diasuhnya dengan baik. Maka kehamilan, seperti juga pernikahan,  merupakan peristiwa penting bagi setiap keluarga, dan untuk itu dibuatlah suatu upacara untuk mengucapkan syukur dan mohon keselamatan persalinan. Upacara bagi kehamilan pertama diadakan pada kehamilan berusia tujuh bulan yang disebut mitoni. Kata mitoni berasal dari kata pitu artinya tujuh, yakni upacara mohon keselamatan tujuh bulan yang disebut upacara tingkeban yang dapat dilakukan dengan berbagai cara menurut adat, kepercayaan atau agama yang dianut pasangan suami isteri itu.
Tingkeban Adat Lama
Upacara tingkeban atau mitoni biasanya dilakukan pada usia kehamilan 7 bulan dengan memilih hari Rabu atau Sabtu, tanggal ganjil sebelum tanggal 15. Ibu hamil itu dimandikan dan rambutnya dikeramas dengan air kembang setaman (berbagai bunga). Tubuhnya digosok dengan tepung beras 7 macam yang dicampur dengan mangir,daun pandan wangi dan kemuning yang ditumbuk halus. Air mandi dapat diambil dari 7 sumber ( sumur atau sendang) Yang memandikan adalah seorang ibu tua atau ibu mertua atau kerabat yang paling tua.
Menurut KPH Cakraningrat dalam Kitab Primbon Betaljemur Adam Makna dikatakan bahwa Si Ibu hamil duduk di tikar beralaskan berbagai macam daun, seperti keluwih, kara, dadap srep, ilalang dan kain letrek, jingga, bangun tulak, slindur, sembagi selendang lurik puluh watu, yuyu sekandang, dan mori putih. Air kembang setaman  disiramkan dengan gayung yang terbuat dari buah kelapa. (hlm. 37).

Sesudah mandi, ibu hamil mengikuti upacara pakai kain sampai 7 kali. Dari pemakaian pertama sampai ketujuh ibu mertua mengatakan,“Belum pantas.”  Lalu  ibu tua/mertua menjatuhkan teropong pemintal benang sambil berkata; “Laki perempuan mau asalkan selamat.” Kemudian dua buah kelapa gading muda yang dilukisi dewa-dewi kamajaya-kamaratih dijatuhkan dengan mengucap: “Sepertilah kamajaya atau kamaratih. Kelapa gading dibelah dan airnya tumpah. Dari peristiwa  air kelapa tumpah orang menebak-nebak bayi yang akan lahir itu laki-laki atau perempuan.
Sesudah upacara mandi, ibu hamil memakai pakaian yang sebenarnya, batik truntum tanpa berhias apa pun, menuju ke ruang tengah. Kain itu dilingkari lawe (benang) merah, putih, hitam dikaitkan longgar di perut. Kalimat akhir diucapkan mertua atau ibu tua, “Ya, sudah pantas. Sudah pantas, Sudah pantas!”

Acara tingkeban itu dilaksanakan dengan sajian yang  dapat berupa :
a.    Nasi kuluban dan jajan pasar,
b.    Bubur merah putih dan procot,
c.    Ampyang ( nasi kering, ketela, kacang, wijen) digoreng sangan (tanpa minyak) dicampur gula merah dan parutan kelapa.
d.    Emping beras ketan dicampur dengan gula merah dan parutan kelapa digoreng tanpa minyak.
e.    Tumpeng robyong ( tumpeng dalam ceting) telur rebus, ikan terasi, bawang merah dan cabai merah yang ditusuk sate ditancapkan di puncak tumpeng. Di kaki tumpeng tersedia lauk ikan gereh, kacang panjang, kobis, dsb.
f.     Penyon yakni tepung beras dicampur air diberi warna kuning, putih hitam, lalu dikukus dalam talam secara berlapis dan dipotong-potong.
g.    Sampora yakni tepung beras bersantan, diberi gula merah dicetak seperti tempurung, dimasak dengan cara dikukus.
h.    Pring sedapur dibuat dari tepung beras dimasak berbentuk tumpeng kecil 9 pasang yang ditanami batang-batang dari tepung dipilin dengan warna-warna 7 macam.
Sebenarnya upacara adat mitoni di masyarakat Jawa tidak ada yang baku atau sama. Pelaksanaan upacara bervariasi terutama soal makanan yang disajikan. Di suatu tempat di Solo orang menyediakan makanan rujak yang ditaruh di cowek/lemper dari tanah liat. Rujak adalah makanan dari bengkoang dan buah-buah ranum  kedondong, mangga muda, mentimun, nanas, jambu dan blimbing yang ditumbuk kasar dengan bumbu-bumbu: lombok, gula kelapa, garam, terasi, kencur dan babal madu putih secukupnya. Dari rasa rujak itu apakah manis, asin, pedas, sedap dan sebagainya kaum perempuan suka menduga-duga tentang bayi yang akan lahir itu  laki-laki atau perempuan.
Kiranya hanya beberapa acara pokok yang dewasa ini masih dilakukan, yakni mandi, doa syukur dan makan bersama atau kenduri. Urutannya ada yang dibalik misalnya berkenduri sekaligus bersyukur lalu upacara mandi, berbusana dan bercengkerma dalam keluarga sendiri. Ada banyak upacara dan sesaji yang sudah hilang. Sajian berupa makanan seperti penyon, sampo, pring sedapur, jenang procot, jingkong inthil, dan sebagainya sudah tak dikenal lagi. Acara tingkeban boleh dianjurkan untuk dilakukan dengan menjauhi tahyul dan dibuat lebih sederhana sebagai masa persiapan (adventus) untuk menyambut kelahiran si permata hati.
Di bawah ini adalah tembang kinanti susunan Ig. Sumarno Hp yang menggambarkan acara tingkeban untuk ditembangkan menjelang upacara doa atau sesudahnya.

Kinanthi Tingkeban
(1)
Sekar panyuwun mrih rahayu
Ing kandhegan sapta sasi
Rebo (Setu) ing wulan gasal
Nyuwun wilasaning Gusti
Wilujeng  ambabar putra
Adamel bingah ing ati

(2)
Sesiram toya tuk pitu
Rikma kramas dhatan lali
Sabuk lawe abusana
Biyung nyuwun ing Gusti
Jalu wadu mangga kersa
Samya slamet bingah sami

(3)
Klapa gading tinampi-(i)bu
Sinungging dewa lan dewi
Kamaratih Kamajaya
Candrakirana lan Panji
Bagus ayu wicaksana
Putra kang lair utami

(4)
Sampun ganti sinjang pitu
Tan sesotya edi peni
Prasaja pasuryanira
Marak tengah senthong adi
Tinampi raka gambira
Kinanti sujud mring Gusti

(5)
Anguleg  rujak woh pitu
Besusu rinacik resik
Dhondhong blimbing pelem mudha
Timun nanas jambu abrit
bumbu uyah gula jawa
lombok trasi dadi siji

(6)
Wus cumawis atur syukur
Tumpeng alit saptasasi
Pralambang saptanugraha
Jenang procot jingkong inthil
Sekul golong cacah lima
Tumpeng megana nyawiji

(7)
Sun rumpaka sekar pitu
Toya bening sekar wangi
Kakepyur mring kang ambobot
Mrih luber berkahing Gusti
Kulawangsa asung donga
Pra umat samya memuji

Langenharjo, 24 Maret 2013
Pangripta : Ig. Sumarno Hp

Kinanti Tingkeban
(1)
Tembang doa bulan tujuh
Di kandungan penuh kasih
Rabu (sabtu) di bulan gasal
Mohon trima kasih ilahi
Slamat melahirkan putra
Membuat  gembira hati

(2)
Mandi air sumber tujuh
Kramas pula masih lagi
Lingkar benang  di busana
Bunda mohon pada Gusti
Putra putri sama saja
Smua slamat suka hati

(3)
Klapa gading ditrima-bu
terlukis dewa dan dewi
Kamaratih Kamajaya
Candrakirana dan Panji
Tampan ayu bijaksana
Anak lahir terberkati

(4)
Sudah ganti kain tujuh
Tiada gelang kalung pakai
Dan pesona sederhana
Duduk tengah ruang adi
Disambut kanda gembira
Dibimbing menghadap Gusti

(5)
Sajikan rujak buah tujuh
Besusu dipotong bersih
Dondong blimbing mangga muda
Timun nanas jambu manis
Bumbu garam gula jawa
Dilumat lombok dan trasi

(6)
Tlah tersaji nasi syukur
Tumpeng kecil tujuh biji
Lambang tujuh karunia
Jenang procot jingkong inthil ^)
Nasi golong jumlah lima
Tumpeng megana sehati

(7)
Tlah kurangkai tembang tujuh
Air bening bunga wangi
Dipercik yang kan berputra
Tercurah berkah ilahi
Keluarga unjuk doa
Pra umat semua memuji

    *) macam makanan

Tingkeban Kristiani
Sepengetahuan penulis, belum terdapat suatu bentuk upacara tingkeban cara kristiani yang resmi dan baku, kecuali acara Ibadah Sabda atau Misa Khusus untuk keselamatan ibu dan anak yang akan lahir. Ibadah dapat disusun dengan bacaan Kitab Suci yang diambil dari Kitab Perjanjian Lama dan Injil, seperti : Kejadian 21: 1-8, dan Lukas 1: 39-45. Berikut ini sebuah doa bahasa Jawa dalam buku susunan A. Sandiwan Brata Pr. yang diambil dan disunting seperlunya.

NGANDHEG SEPISANAN
1.    Sembahyang Pambuka
PS (= Pangemban Sabda) : Gusti manunggala ( PS)
U  (= Umat)                                 : Kaliyan kula sadara ( U)
PS: Para kadang kinasih, dinten punika kita ngempal mengeti sedherek kita ………(NN) ingkang ngandheg jangkep pitung wulan. Mangga sami nyuwun lumubering sih lan berkah Dalem Gusti kangge ibu ingkang ngandheg lan jabangbayi  ingkang dipunkandheg.

Dhuh Gusti, mugi Sampeyan Dalem kersaa rawuh njenengi lan mberkahi kekempalan punika, awit Gusti sampun nate ngendika, “Ing ngendi ana wong loro utawa telu ngumpul atas nama-Ku, Aku ana ing tengah-tengahe.” Kawula pitados bilih Gusti rawuh ing satengahing kawula.

Dhuh Allah Maha Agung Maha Mirah, asih tresna Dalem rumeksa dhateng kawula sedaya.  Sedherek ……NN……….jaler estri, sampun nampi titipan gesang enggal saking Sampeyan Dalem. Dene kandheganipun sapunika sampun 7 wulan. Kawula sedaya ngempal sembahyang lan caos kurban ngagungaken asma Dalem, nyuwun lubering sih tresna Dalem kagem ingkang ngandheg lan putra ingkang dipun kandheg, mugi damel bingahing kulawarga, tangga tepalih lan umat Dalem. Lantaran Sang Kristus Gusti kawula.
U         : Amin.

2.    Waosan Kitab Suci I : Purwaning Dumadi, 21: 1-8)
Sara nggarbini lan nglahirake putra.

Nabi Ibrahim nampi janji saka Pangeran yen turune bakal akeh banget, kaya lintang ing langit utawa wedhi ing pesisir, dadi bangsa kang agung. Ana tengah-tengahe bangsa turune Abraham iki Panebusing Jagat bakal miyos
Nanging nganti yuswa sepuh ora diparingi momongan. Sara tetap gabug ora kagungan putra. Wong loro prihatin banget. Kanthi andhap asor lan kumandel ing Sabda Dalem, wong loro banjur sembahyang nyuwun kaleksanane prajanji Dalem.
Gusti nuli nuweni Sara kaya kang dipangandikakake lan netepi prajanji Dalem. Sara nggarbini lan mbabar putra kakung, kang diparingi asma Iskak. Ibrahim nyupiti kang putra nalika yuswane 8 dina miturut dhawuh Dalem.
Nalika Iskak miyos, Ibrahim yuswa 100 tahun. Sara ngandika, “Pangeran paring guyu marang aku. Sapa ngrungu wartane bakal ngguyu. Sapa kang martani Ibrahim, Sara bakal nesepi putrane? Ewadene aku nglahirake nalika yuswa wus sepuh.”
Iskak slirane ageng, mekar kanthi subur, banjur disapih. Ibrahim mangun bojana gedhe nalika nyapih putrane. Mekaten Sabda Dalem ing Kitab Suci.

Umat  : Sembah nuwun kunjuk ing Gusti.

3.    Kidung Pepudyan
IBU MARGANINGSIH
5 / 3 .  5    6   .  4 /    2. . . 0 5 / 3 .  5      6  .    6 / 5 . . 0 5 /   1 .    3     5  .   6 /   5 . . 3
I-bu mar-ganing sih      U-lun langkung    aj- rih Nyu-wun    ka-am-ping-an
5   /  4  .   3   2 . 2 / 1 . . . 0 //
 nyu-wun pi-tu-lung-an.

Solo:

3 /  3 .  3    5  .  5  /  6   6   5    3    3  /     4  ,   3    2  .  2   / 1  .  2     3 .   3  /   
Raras resep ing  pasur-yanto Dhuh Njeng I-bu     pa-min-ta-mba O,
Lamun mulat mring pa-sur-yan-taJro-ning pring-ga ba-ya agung Mo-
Nya-ta I-bu   O,  Pa-sur-yan-to   ti-  non   kar-ya  su-keng ma-nah.  A-
6     5     1  .    5   / 6  .  6    5   3     3  /  4 .    3       2  .  1 /  7  .  7     1  .  . //
Mu-gi   tan-sah  ka-wur-ya-na    paring    tentrem war-da-  yamba.
kal yen ta   am-ba   u-wa-sa      Pan wus pra-ca-yeng pi-  tu  -lung
sung jen-jem a-sung pra-ca-ya ywa on-cat    yen  u- lun    pe-jah.

4.    Waosan II: Pethikan Injil  Santo Lukas 1 : 39 – 45
Dewi Maria Tuwi Elisabeth

Nalika semana Dewi Maria tindak menyang tanah pegunungan, menyang sawijining kutha tanah Galilea ing daleme Sakarias, lan uluk salam marang Elizabet. Bareng  Elisabet ngrungu uluk salam saka dewi Mariah, jabang bayi kang ana guwa garbane njola, lan Elisabet kapenuhan Hyang Roh Suci, banjur nguwuh sora pangucape; “Pinuji Panjenengan ing antawisipun para wanita,  saha pinuji wohing guwa garba panjenengan, saking pundi pakurmatan punika, dene ibuning Gusti ngrawuhi kula. Ndadosna uninga sareng salam panjenengan kula pireng, jabang bayi ing guwa garba kula njola margi genging suka. Rahajeng panjenengan ingkang pitados jalaran badhe kaleksanan punapa ingkang sampun kawedharaken dhateng panjenengan atas Asmaning Pangeran. Mekaten sabda dalem Gusti.
Umat        : Sembah nuwun kunjuk ing Gusti.

5.    Homily     : Bisa kaaturaken tembang kinanthi ing dhuwur.
6.    Berkah Sapta Candra.
PS :  ingkang mitulungi kula inggih Gusti Allah
U   :  ingkang nitahaken langit lan bumi.
PS :  Gusti mugi kersa paring rahajeng
 U  ;  Dhumateng kawula ingkang ngajeng-ajeng ing Sampeyan Dalem
PS :  Gusti nyembadanana panyuwun kawula.
U   ;  lan pasambat kawula dumugia ing ngarsa Dalem.
PS :  Gusti manunggala.
U   : Kaliyan kula sadaya.
PS : Swawi sami munjuk.
Dhuh Allah Maha Agung, asih tresna rumeksa dhateng kawula, Sampeyan Dalem ngersakaken kawula sami ndherek pasrah ing Sampeyan Dalem  Ing ngriki sadherek kawula …NN .. ugi ndherek lan pasrah ing samudayanipun dhumateng Sampeyan Dalem. Margi punika Gusti kakiyatna manahipun dados dhadhag ngadhepi reribeting gesang langkung-langkung nalika mangke lahiripun jabang bayi pinaringa rahajeng, krana Sang Kristus Gusti kawula.
Umat:   Amin
PS: Santo Yohanes pembabtis, nalika taksih wonten kandhegan kapenuhan Roh Dalem suci. Abdi dalem sedherek kawula NN…punika, dhuh Gusti, ugi kepengin saget kandheganipun Sampeyan Dalem penuhi Roh Dalem Suci supados sasampunipun lahir manggih kawilujengan. Jabang bayi mekar dados manungsa dewasa ingkang kebak kawijaksanan,  damel renaming Allah lan sukaning manungsa awit paring Dalem tuladha. (Amin)

Sing ngandheg dikepyuri banyu suci

PS : Dhuh Allah  paringa kawelasan lan berkah dhateng kawula sedaya saha mirsana kawula kanthi rena supados tiyang-tiyang sami mangertos ing Sampeyan Dalem saha ngakeni bilih Sampeyan Dalem ingkang paring gesang lan karaharjan. Para bangsa sami mulyakaken sampeyan Dalem. Para bangsa samya bingah-bingah margi sampeyan Dalem nguwaosi jagat kanthi adil lan mranata para bangsa kanthi wicaksana, bumi ngedalaken wulu-wetu, Pangeran mberkahi kawula sedaya, lan para bangsa sami ajrih asih ing panjenenganipun.
Mugi linuhurna asma Dalem Hyang Rama Hyang Putra tuwin Hyang Roh Suci.
U :  Kados ing mulabuka, sapunika, sarta ing salami-laminipun.
PS   Mangga ngalembana lan ngluhuraken Gusti
U :   Amin
PS : Pangeran sampun dhawuh dhateng para malekat Dalem
U   : Supados sami njagi lan ngayomi panjenengan ing samargi-margi.
PS : Gusti ingkang nyembadani panyuwun kawula
U   : Tuwin pasambat kawula dumugiya ing ngarsa Dalem.
PS : Gusti manunggala
U  : Kaliyan kula sedaya.
PS : Swawi sami munjuk. Dhuh Allah Maha Agung Maha Mirah asih tresna rumeksa dhateng kawula sedaya. Mugi Gusti karsa mberkahi sedherek kawula …NN….ingkang ngandheg 7 wulan punika, karsaa ngutus malaekat Dalem ngreksa ibu lan putra ngamping-ampingana lan  njagi salampahipun Krana Sang Kristus Gusti kawula.
PS: O Ibu Maria, Elisabeth remen sanget panjenengan tuweni,  putranipun ing wonten kandhegan njola margi bingah. Sedherek kawula ..NN.. inggih remen lan kepengin sanget Panjenengan Dalem rawuhi, mugi kasembadan pepenginanipun

U :  Amin

PS: Kawula nyuwun berkah kangge ibu lan putra kandheganipun amrih kapenuhan Roh Suci, ing tembe dados lare utami njunjung luhur drajating tiyang sepuh damel aruming bangsa negari lan pasamuan suci.

Berkah Dhaharan lan Berkah Panutup
PS: Ing wasana Gusti, kersaa mberkahi rejeki dedhaharan punika ingkang kawula unjukaken minangka ngagungaken asma Dalem.
Mugi murakabi dhateng ingkang sami nedha, ndayani kekiyataning badan lan suksma dumugi ing gesang langgeng. (ngepyuri ngagem toya suci)
Tumuruna lan tansah manunggala saha andayani kawula, berkahing Allah ingkang maha kuwasa Hyang Rama, Hyang Putra tuwin Hyang Roh Suci.
U  : Amin

7.   KIDUNG PANUTUP
Refren :  1 = d   2/4
1   1  /   5     5    5 /  6        1   6 /  5   3   / 2  2   3 /  1    6   6 / 1  . //
O Pangran Ma- a-   gung  sa-bumi   mu- ji   as-    ma   li-nu-hung

Solo : Mazmur 8
(1)          1……………../3…………/5 /00 (5)………/6………./5 00 (5)……/3……  /4
Kamulyaning pangeran winedhar. Pinuji lisaning pra jabang minangka nandhingi
4………../3…. 3 /2…………………/ 3……………./1 .//
pra mengsah badhe nundhung ingkang lumawan

Nadyan karya langit racikan lintang rinakit rembulan
 punapa manungsa punika dene Pangeran rumeksa.

Amba jinunjung ing Pangran pinaringan makutha sinuba
amangreh karyaning Asta Dalem sadaya sumiwi ing pada.


Solo Baru,  April 2013

0 comments:

Posting Komentar