RUWATAN

TEMBANG RUWATAN LANGENHARJO

Karipta Ig. Sumarno Hp

01. Para sedherek, para mitra budaya ingkang kersa migatosaken  majenging budaya lan basa Jawi. Mugi sami wilujeng, berkah Dalem Gusti Allah ingkang mahaasih, katentreman lan karahayon mugi linuberaken dhateng panjenengan lan kula.

Ing ngriki kepareng kula ngaturaken tembang-tembang macapat asesirah Tembang Ruwatan Langenharjo ( Pangripta cumondok ing Langenharjo Sala) ingkang saget kasekaraken kanthi iringan gamelan utawi kentrung cengkok laras madya. Mbokbilih tembang ingkang kaserat ngandhap saget damel renaning penggalih, lan saget kasekaraken ing wanci dalu (wulan Sura). Para sedherek ingkang kraos sumpek lan prihatin menggalih kawontenaning donya ingkang mubeng seser nabrak-nabrak lan nglindhes menapa kemawon kang kawastanan kolot, kuna, boten njamani, mugi dados lejar manahipun. Pancen nyata kemajengan zaman ndadosaken gesang makmur ing babagan kadonyan, namung kemawon ing babagan spiritual, budaya lan basa Jawi dados mandhek lan malah tinilar dening putra wayah.

Kula kinten kawontenan punika wau awit kanthah tiyang nandhang sukerta, rereget, salah kedaden ing madyaning gesang. Sukerta punika kedah dipunicali, dipun resiki supados batin kita dados murni lan suci. Mugi tontonan-tontonan ing pundi kemawon (langkung-langkung ing televisi, seratan lan gambar ing internet) saget dados tuntunan awit karancang mawi tatanan ingkang kapratitisaken kanthi leres. 

Tradisi ruwatan minangka sarana ngicali sukerta utawi rereget dosa kang jalari gesang sangsara dumugining tiwas kepareng kemawon dipun-transformasi lan dipun uri-uri ing masyarakat Jawi modern. Dados, ruwatan saget katindakaken mawi bentuk lan cara enggal. Tradisi ruwatan punika gadhah nilai universal bilih manungsa gadhah sukerta dosa awit saking tumindakipun piyambak, lan manungsa kepareng reresik, nggetuni tumindak nglanggar wewaler, tobat ngaku dosa lan wangsul manembah ing pada Dalem Gusti ingkang dipun-ajaraken agami. Salajengipun mangga sami nglelimbang, kanthi maos utawi nyekaraken tembang ing ngahdhap.

02. Tembang Ruwatan Langenharjo

A.    MIJILRUWATAN 1.   Miyos ing sekar adi rinakit Marga langenharjo Jantra mlampah seser doh lakune Nut ing panggih majenging teknologi Nabrak. rambu margi Mbujung urip makmur 2.   Kamardikan saha hak asasi Demokrasi manca Bandha donya warna pepujane Mburu esek-esek nikmat urip Tindak tanduk miring Kpleset dhawah ajur 3.   Dhatan eling mring laku rohani Ninggal laku tama ora ngerti jati sanepane Gonyak-ganyuk nilar tatakrami Basa Jawi lingsir Basa manca kawur 4.   Iku kabeh ywa dadi sukerti Dugi titimangsa Kalabendu iku pepecane Sakweh barang karya salah dadi Tambah mala sami Sapa kwasa ngawur 5.   Dedalane urip nunggal Gusti Nyingkur tindak ala Padha ngruwat gesang pribadine Kanthi adicara donga saji Wujud laku batin Ngudi gesang luhur SINOM 1.    Roning kamal kagem putra Bener luput ala becik milih lampah manggih begja Ujare pra wasis nguni Den ruwat putra putri Mrih Bathara Kala mlayu         tan mangsa Sudamala Padha eling lan waspada Samya setya ing nala, nusa lan bangsa 2.    Dene Anom kang karuwat Ontang-anting kembar sami Sendhang kinapit pancuran Pancuran kapit pawestri Kendhana lan kendhini. Sramba, srimpi, anak wungkus Pipilan lan padangan julung pujud, wangi, sungsang Nywun ruwat Ki Dhalang Kandha Buwana. 3.    Rinuwata wong sengkala Lungguh ngadeg tengah kori Ninggal dandang sangga uwang Nyapu latar resak keri Adu-adu lunga ngrumpi Byar esuk bedhug sore turu Ninggal barang kang menga Mbakar bantal klasa rikma Aja laku jina kang dadi sukerta DHANDHANGGULO 1.  Kang rinakit ing sarkara adi Angruwat jalma kang sukarta Amrih rahayu uripe Dhalang Kandha Buwana wus murca saking bumi pertiwi Ginantya adicara Agami kang nuntun Dudu sesaji maneka Nanging donga, lampah batin ingkang suci Salah kedaden sirna 2.  Wonten pitu lampah kang sinirik Meren 1) , dahwen 2), panasten 3)  lan srakah 4) . Santet 5)  pelet 6) trus brahi-ne 7) Dosa pitu lungakna kanthi piandel 1), pikajeng 2), asih 3) prasaja 4), wicaksana 5) adil 6)  kang tinemu, paring dana 7) kang sangsara tiyang papa, sekeng, miskin lumpuh ugi. Nyuwun sih wilasa.             Langenharjo, 1 Juli 2013

ANDHARAN (ngoko) 1.     Kaserat tembang mijil endah ing Dusun  Langenharja Grogol Sukoharjo. Rodhaning urip mubeng seser adoh lakune miturut majuning teknologi kang nabrak-nabrak rambu-rambu aturan margi. Wong-wong ora perduli mung mbujung urip makmur kepenak dinggo dhewe. 2.     Kamardikan.hak asasi manungsa, demokrasi manca kang dinggo. Materialisme / bandha donya kang dadi pepujane, hedonism mburu kenikmatan hawa nafsu, Tindak-tanduk ala,ora bener bakal njlom-prongke lan dhawah ajur mumur. 3.    Ora eling marang laku rohani, ninggal laku utomo, dhatan ngerti sanepaning urip lan  kasunyatan sabenere. Akeh wong kang gonyak-ganyuk nglelingsemi tanpa tatakrama. Ora bisa nganggo basa Jawa alus. Basa manca (Inggris, Landa, Arab, Cina) kacampur bawur. 4.     Iku kabeh dadi sukerta ya rereget. Wis tekan titimangsa kalabendu miturut  pepecan. Sakweh barang karya kacipta salah kedaden. Tambah lelara lan nistha.  Sapa kwasa uripe ngawur (Akeh kang padha korupsi) 5.     Dalan kanggo urip nunggal Gusti Allah, iku urip nyingkur tindak ala. Padha ngruwat reresik dosane dhewe dhewe kanthi upacara suci awujud sembahyang lan laku batin, ngudi urip kang bener supaya dadi luhur. ANDHARAN SINOM 1.    Tembang sinom iki kagem putra. Bener luput ala becik. Uripmu mulya yen milih bebener, tanpa rereget. Miturut wong pinter ndhisik, wong kudu ngruwat putra amrih lestari, supaya ora dipangan Bathara Kala. Buta ora mangan wong kang ora duwe dosa. Mula elinga lan resik atimu,  bener tindak tandukmu. Padha setya ing swaraning batine dhewe, setya mring nusa lan bangsa. 2.     Dene putra kang karuwat ing zaman dhisik: anak tunggal, kembar, anak 3 wadon-lanang wadon utawa lanang-wadon-lanang, anak 2 lanang wadon, 4 lanang kabeh utawa 4 wadon kabeh, anak lahir bungkus, anak 5 wadon 4 wuragil lanang utawa 4 lanang wuragil wadon, anak kang lahire esuk mlethek srengenge, wanci bedhug, sore surup. Nyuwuna Ki dhalang Kandha Buwana ngruwat. 3.    Uga ruwaten wong tumindak ala. Lungguh, ngadeg tengah lawang, lagi masak utawa adang ditinggal ngala-mun sangga uwang, seneng lunga ngrasani tangga, turu wanci mlethek srengenge, awan bedhug, sore surup. Ninggal barang menga tanpa tutup, Seneng mbakari klasa bantal, rambut. Aja tumindak slingkuh.. DHANDHANGGULO 1.    Kang karipta ing tembang adi kanggo ngruwat wong kang sinukerta, amrih rahayu uripe. Dhalang Kandha Buwana ing zaman saiki wus ora ana.  Ruwatan bisa diganti nganggo upacara agama. Dudu sesaji dhaharan maneka warna kang kudu ana. Ruwatan saiki nganggo donga, sembahyang, olah batin amrih suci supaya urip ora salah kedaden. 2.    Ana pitu laku kang kudu disirik:  meren, dahwen  panasten, nesu, srakah, seneng nyanthet, melet wong supaya kelet bisa diapusi, nguja birahi hawa nafsu, laku golek pasugihan. Kanggo nyingkur tindak duraka iku, wong kudu duwe pangandel, pangarep-arep, tresna asih, urip prasaja, adil lan wicaksana, Nanging uga tumin-dak paring dana marang para papa. wong kang kacingkrangan, miskin, lumpuh utawa cacat. Wong kudu prihatin lan sembahyang nyuwun sih wilasa Dalem Gusti kang mahawelas,

03. Upacara Ruwatan Tradisional.

Masyarakat Jawi dumugi sapunika taksih nguri-uri basa Jawi lan seni budaya wayang. Basa Jawi taksih dipun sinau ing Sekolah Dasar, SMP, SMA lan Fakultas Sastra. Sinaosa pagelaran wayang kulit ing dhusun-dhusun sampun awis dipun panggihi, tiyang taksih saget mirsani wayang kulit ing televisi (TVRI Jawa Tengah, Jawa Timur) lan nyinau wayang ing sekolah lan pawiyatan luhur (SMKI, STSI Sala). Kangge tiyang Jawi, wayang boten namung dados tontonan ugi dados tuntunan kadospundi tumindak leres (moral) kanthi tatakrama lan unggah-ungguh ingkang sae (etis lan estetis)

Tradisi ruwatan kanthi pagelaran ringgit wacucal (wayang kulit) dados sarana ngresiki sukerta amrih rahayuning gesang. Tiyang sukerta kedah dipunruwat kanthi upacara ruwatan kapimpin Ki Dhalang Kandha Buwana ingkang ngasta lampahan murwakala. Tembung murwakala saking purwa (wiwitan) lan kala (wektu) tegesipun wektu kawitan, purwaning dumadi. Wigatining sedya supados tiyang ingkang sinukarta boten dipun mangsa Bathara Kala dados wilujeng gesangipun. Namung tiyang ingkang wicaksana, mangertos purwa-madya-wasana ancasing dumadi. lan resik manahipun, kasinungan Roh Dewa Wisnu ingkang saget ngruwat utawi nglukat, ngedusi Bethara Kala lan tiyang sukerta.

Upacara ruwatan punika ing Jawi lan Bali sejatinipun karajut saking adat budaya local, Hinduisme lan Budhisme, Kita saget manggihaken pengaruh saking Epos Mahabharata (Jawa kuna dados Bharatayuda), naskah Tantu Panggelaran, Kidung Sudamala lan Sri Tanjung, lan kakawin Sutasoma ingkang ngemu piwulang Budha zaman Majapahit.

Miturut carios, Bathara Kala  punika putranipun Bathara Guru kaliyan Bethari Uma ingkang lahir margi nafsu ageng tan saget kapenggak. Sotya (semen, sperma) muncrat dhawah ing tengah segara lajeng dados raseksa. Ing Pawayangan kasebat “Kama salah kendhang gumulung” Raseksa kang kawastanan Bathara Kala ingkang lahir salah kedaden kala wau nyuwun tedha dhateng Bathara Guru, lan dipunparingi pangertosan bilih tedhanipun inggih tiyang kang sukerta kados katur ing tembang Sinom nginggil. Namung langkung lengkap malih ing seratan R.Ng.Ranggawarsito buku Pustaka Raja Purwa Lilid1 kaca 194 kasebat wonten 138 sukerta, salajengipun ing Pakem Ruwatan Murwakala Javanologi ingkang mawi referensi serat Centhini (Sri Pakubuwono V ) karingkes dados 60, lan ing nginggil namung kaserat dados 2 pupuh, mugi saget kaemut.

Miturut carios ing mulabuka ruwatan katindakaken dening para dewa awit tumindakipun piyambak nerak paugeraning dewa-dewi. Punika wau saget kawaos ing kakawin Sumanasantaka, Parthayana, Krisnandaka, Bimasuci utawi Nawaruci lan kidung Sudhamala. Dene upacara ruwatan ing kidung Sudhamala punika angruwat Bethari Durga inggih Dewi Uma ingkang kasabda dados raseksi dening ingkang garwa Bathara Guru (Dewa Siwa). Dewi Durga saget karuwat dening  Sadewa sedherek kembar Nakula wuragiling pandhawa dados dewi sulityo ing warni. Dewi Kunthi ibuning Pandhawa marengaken Sadewa ngruwat Dewi Durga. Salajengipun Sadewa dipun paringi tetenger Sudhamala dening Dewi Uma. Tembung sudhamala saking sudh = sanyatane resik, lan mala = rereget, dosa, cacat, ingkang ateges tiyang resik saking rereget dosa. Pancen Sadewa punika satria ingkang lembah manah, andhap asor, bekti mring bapa biyung lan bekti mring Gusti. Mitos ing Kidung Sudhamala punika kasungging wonten ing relief Candhi Sukuh  (1359) Kabupaten Karanganyar Jawa Tengah.

04. Sesajen Ruwatan

Pagelaran Ringgit Wacucal lampahan Murwakala dening Ki Dhalang Kandha buwana kedah mawi ubarampe:  gamelan, wayang kulit lengkap sekothak, kelir utawi layar, lampu blencong (sinaosa siang kedah murub) lan sesajen maneka warna. Sesajen wau ingkang kedah wonten, antawisipun :  

1)     Tuwuhan: pisang raja kemrampo satundhun ingkang kapotong sakdebokipun karengga cengkir gading, wit tebu, ron apa-apa ringin, dhadhap srep,alang-alang, ron kara, ron kluwih. Sedaya wau kapasang ing cagak pintu ngarjeng minangka dekorasi. Kembar mayang 2 kaprenahaken ing wingking kelir kanan kering, kembang setaman ing bokor kapapanaken ngajeng dhalang kangge ngedusi bethara kala lan tiyang sinukerta.

2)     Anglo, areng, geni. tepas lan kemenyan (ratus wangi) kagem ubarampe dhalang salebeting nglampahaken ringgit.

3)     Kain mori pethak 3 meter kangge alas debok panggungan ngajeng kelir dumugi wingking layar. Sedherek ingkang karuwat ugi kakemuli kain mori pethak. Supados ngganda arum papan upacara kaparingan kembang mawar.

4)     Gawangan kelir ing nginggil karengga kain batik enggal 5 lembar. kain slindur, bango tulak lan ing kiwa tengen  karengga pantun segedheng ( 4 talenan)

5)     Maneka warna daharan sega: a) sega golong lan ubarampe (goreng-gorengan, pindhang kluwih, ayam, pecel), b) sega wuduk kanthi lawuh iwak, lalaban, lombok abang lan Ijo, brambang, timun, kedele, c) sega kuning kanthi lawuh endhog pitik 3 kadadar, tambah srundeng.

6)     Jenang  utawi bubur, jenang abang-putih, jenang baro-baro.

7)     Jajan pasar : pisang raja. jambu. salak, arto logam kabuntel ron suruh, gula klapa, empluk kaisi kacang ijo,kedhele, kluwak, kemiri, gereh, endhog pitik.  

8)     Sajen : rujak ing bumbung, rujak pisang kluthuk, pring gadhing 5 ros.  Sedaya wau katata ing tampah isi tumpeng lan kuluban, kaprenahaken ing ngajenging Kyai Dhalang. Sasampunipun rampung upacara pring gadhing 5 ros punika katancepaken ing pojok-pojok griya kaliyan empluk utawi kwali alit kaisi kacang ijo, kedhele, gereh, kluwak, kemiri, endhog pitik lan dhuwit kanthi ndonga.

9)     Sajen buwang : takir isi sekul tumpeng alit, lawuh, jajan pasar arupi woh-wohan mentah ingkang kabucal ing papan-papan kang kaanggep wingit. Sayektinipun jenising sesajen kepareng boten kedah sami gumantung kawontenan ekonomi lan kapitadosan tiyang ingkang ngawontenaken ruwatan.

10) Sumur / sendhang  kang kacemplungi klapa mudha. Toyanipun kapendhet lan dipunsok ing genthong / kolah ngantos kebak kangge siram.

Ing zaman kina ruwatan punika dados kultur koersif (kedah dipuntindakaken). Namung samangke sampun meh boten dipungatosaken. Mbokbilih ruwatan kaanggep mboros-borosi lan ngemu tahyul. Mangga kemawon ingkang ngendika mekaten. Namung menawi tiyang migatosaken babagan simbolisme filosofis cultural, ruwatan boten dados tahyul. Upaminipun kidung Sudamala ngemu piwulang kadospundi Dewi Uma bebas saking belenggu roh awon kanthi proses perjuangan. Dene ruwatan minangka budaya saget dados tandha lan sarana konkret gesang bebrayan ageng ingkang maneka warna lan multicultural kacetha ing pagelaran ruwatan.

                                                                                Solo Baru, 1Juli 2013